Euskara irakaskuntzan: balizko araubide aldaketari buruzko oharrak

Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseiluak 2006ko azaroaren 23 eta 24an Donostian burutu dituen Ikasle guztiak euskaldundu: nola? jardunaldietan aurkezturiko azterketa juridiko-administratiboa dijoakizue jarraian.


1.- Hezkuntza- eta hizkuntza- ez normalizatuen arteko harremana, norabide bitakoa da. Batetik, hezkuntza-, hizkuntza-eskubideen objektu da eta, bestetik, hezkuntza-sistemaren bitartez hizkuntza-eskubideak (erabilera eta ezagutza eskubideak) eraginkor bihurtuko dira.

2.- Hezkuntza-sistema herriaren gizarte garapenari lotuta egon behar da. Hezkuntza-sistemak transformatzailea izan behar du, integratzailea eta berdintasunaren bermatzailea. Euskara hizkuntza propiotzat duen lurralde anitz honetan, hezkuntzari lotutako hiru printzipio horiek karga linguistikoa hartzen dute. Hizkuntza gutxitu eta ez normalizatuen kasuan, hezkuntzak hizkuntza-transformazioari bide eman behar dio, hezkuntzaren bitartez gizartearen hizkuntza-integrazioa gauzatu behar da eta, hizkuntzen arteko desorekak orekatzeko baliagarria izan behar du.

3.- Euskara eta hezkuntzaren arteko harremanaren barnera murgiltzerakoan, parametro konfiguratzaile nagusietatik abiatu behar dugu, legegilea ez baita erabat aske irakaskuntzako hizkuntza-sistema ezartzeko.

Batetik, euskararen estatusak hezkuntza arloko eragin juridikoak sortuko ditu,
eta bestetik, hezkuntza-eskubidearen hizkuntza-edukiak legegilea mugatuko du irakaskuntza sistema konfiguratzerakoan.
Bi aurpegi horiek ardatz hartuta abia gaitezen balizko marko aldakuntza baten mugak definitzearen bila.

4.- Juridikoki nola baldintzatzen du euskararen ofizialtasunak hezkuntza-sistema?

5.- Ofizialtasun bikoitzak zera dakar: bi hizkuntzei estatus juridiko bera aitortzea. Baina hizkuntzen arteko berdintasun juridiko formala ez dator bat hizkuntzen egoera errealarekin. Euskara eta gaztelaniaren egoera ez da berdina, egoera desorekatua da arrazoi politiko eta historikoetan oinarri duelarik. Ofizialtasun bikoitzak helburu berdintzailea izan behar du ardatz, botere publikoei jarduera sustatzailea burutzera bultzatuz. Hori da, hain zuzen ere, normalkuntza-prozesua. Ofizialtasun bikoitzaren aitorpen juridikoa ez da, beraz, jarduera estatikoa, aitorpen hutsarekin agortzen dena. Ofizialtasun bikoitzak normalizazio-prozesua abian jartzea eskatzen du. Berdintasun juridikoak dimentsio substantziala hartzen du, desorekak gainditzeari zuzendua. Normalkuntza-eskumenak Erkidegoari dagozkion eskumenak dira, beraz eskumenen aldetik habilitatua dago bere irakaskuntza sistemaren hizkuntza-eredua arautu eta ezartzeko.

6.- Ofizialtasun bikoitzaren oinarria ez da hizkuntzen arteko (edo hizkuntza-komunitateen arteko) elkarbizitza soila. Ofizialtasun bikoitza ez da oinarritzen askatasun hutsetan, betebehar publikoak ere sortzen ditu. Horrek bi ondorio azpimarratzera eraman gaitu:

a- Norbanakoen ikuspegitik, ofizialtasun bikoitzak ez du babesten hizkuntza ofizialetatik bat bakarra ezagutzeko eskubiderik. Euskara ikastea ez dago norbanakoen esku. Norbanakoek ezin baldintza dezakete hizkuntzen ofizialtasunari lotzen zaion eragin juridiko hori. Hizkuntzen estatus instituzionalak eskatuta, ikasle guztiei bermatu behar zaie bi hizkuntza ofizialen ezagutza.
b- Botere publikoek, irakaskuntza sistemaren bitartez, bi hizkuntza ofizialen ezagutza eraginkorra bermatu behar dute. Ofizialtasuna eta hezkuntzaren arteko harreman juridikoak ezaugarri berdinak ditu euskara eta gazteleraren kasuan. Irakaskuntza sistemak helburu berdinak bermatu beharko ditu, beraz, bi kasuotan.
7.- Ofizialtasunak sortzen dituen hezkuntza-eraginak ez dira agortzen hizkuntza ofiziala curriculumean integratzearekin. Ofizialtasunaren "berme instituzionala" helburuak bermatzeari zuzentzen zaio. Ofizialtasunak helburuak ezartzen ditu, irakaskuntza sistema bitartekoa izanik. Irakaskuntza sistema (edo hizkuntza-ereduetatik bat aukeratzeko askatasunak) ez du euskararen ofizialtasunaren eraginak mugatzerik. Irakaskuntza sistemak hizkuntza ofizialen ezagutza bermatu behar du.

8.- Auzitegi Konstituzionalaren jurisprudentzia oso argia da horretan. Auzitegiak dioenari jarraiki:


el Gobierno vasco hace particular hincapié en el hecho de la cooficialidad del castellano y el euskera; en efecto, todos los habitantes de Euskadi tienen derecho a conocer y usar ambas lenguas. Ello supone naturalmente que ambas lenguas han de ser enseñadas en los centros escolares con la intensidad que permita alcanzar ese objetivo. Y es de observar en ese mismo sentido que tal deber no deriva solo del Estatuto sino de la misma Constitución (AKE 87/1983, urriaren 27koa, 5 ZO eta 88/1983, data berekoa 4 ZO)

9.- Irakaskuntza-sistema tresna edo lanabes gisa hartzen da hizkuntza ofizialtasunaren eraginak bermatzeari begira. Auzitegi Konstituzionalak honakoa adierazi zuen ondoren:


De estos preceptos resulta claro que el estado en su conjunto (incluidas las Comunidades Autónomas) tienen el deber constitucional de asegurar el conocimiento tanto del castellano como de las lenguas propias de aquellas .. Una regulación de los horarios mínimos que no permita una enseñanza eficaz de ambas lenguas en esa Comunidad incumpliría el artículo 3 de la Constitución (AKE 87/1983 5 ZO eta 88/1983, 4 ZO)

10.- Hizkuntza ofizialen ezagutza, helburu bezala hartzen da, ofizialtasun bikoitzari lotutako helburu gisa alegia. Horrek Estatua eta Autonomi Erkidegoaren arteko eskumen banaketari eragiten dio. Hezkuntza- arloa eskumen konpartitua bada ere, Estatuak ez du arloa arautzerik euskararen irakaskuntza eraginkorra kaltetuz.

11.- Hamar urte beranduago, Auzitegi Konstituzionalak ideia berri bat gehitu zion eskema orokor horri, zehatz lotuz hizkuntza ofizialaren presentzia behikularra eta ofizialtasunaren hezkuntza- eraginak.


"A esa finalidad de garantía del suficiente conocimiento y uso correcto de ambas lenguas han de dirigirse las actuaciones de los poderes públicos competentes en materia de educación .. que les corresponde determinar el aprendizaje de una y otra lengua .. y, en lo que aquí especialmente importa, su empleo como vehículo de comunicación entre profesores y estudiantes, de forma que quede garantizado su efectivo conocimiento .."

12.- Eta aurrerago,


De manera que las decisiones de los poderes públicos relativas a la enseñanza en una lengua determinada han de considerarse en estrecha conexión con las medidas de política lingüística encaminadas a asegurar el conocimiento de esa lengua (AKE 337/1994, abenduaren 23koa, 10 ZO)

13.- Era horretan, ofizialtasuna eta hezkuntzaren arteko harremanaren hiru ezaugarriak formulaturik agertzen zaizkigu:

a) Lehen ezaugarria: Ofizialtasunaren estatusak hezkuntza- arloan eragin juridiko zuzenak sortzen ditu. Irakaskuntza sistemak hizkuntza ofizialaren ezagutza bermatu behar du. Ofizialtasunak ezagutza helburuak ezartzen ditu. Euskara ikasteko eta ikasketaren bitartez euskara ezagutzeko beharra, ofizialtasunaren ondorioa da.
Aldiz, irakaskuntzako hizkuntza- sistema bitartekoa da, izaera instrumental hutsa du. Sistemak bi hizkuntza ofizialak ezagutzeko eskubide / betebeharra bermatu behar du, era eraginkorrez bermatu ere. Beste modu batez adierazita, hizkuntza- askatasunean oinarritzen den hezkuntza- sistemak ez du euskararen estatus instituzionala baldintzatzerik.

b) Bigarren ezaugarria: Ofizialtasunaren bermeak hezkuntza- arloko eskumen banaketari eragiten dio. Hezkuntza, eskumen konpartitua izan arren, ezaugarri bereziak agertzen ditu hizkuntza ofizialen irakaskuntzari dagokionez. Horrek hiru isla ditu:
Estatuaren esku hartzea mugatua da, ez baitu euskararen ofizialtasuna arautzerik, ezta mugatzerik ere.
Erkidegoari dagokio bere hizkuntza- sistema arautzea hezkuntza- arloan. Aurrerago ikusiko dugunez, sistema desberdinak izan daitezke.
Irakaskuntzak bermatu behar duen ezagutza maila, ofizialtasunaren kontzeptuari lotuta dago. Legegileak ez du hura mugatzerik.
c) Hirugarren ezaugarria: Ofizialtasunari lotzen zaizkion ezagutza-helburuak hizkuntzen erabilera behikularraren neurria ezarriko du. Hizkuntza ofizialen ezagutza bermatzeari begira beharrezkoa gerta daiteke hizkuntza- erabilera kurrikular zehatza. Euskararen erabilera kurrikularrak, euskararen ezagutza bermatzeko heinekoa izan behar du.
14.- Hiru parametro edo ezaugarri horiek bistatik galdu gabe, jauzi bat egingo dugu, hizkuntza- sistema teorikoei buruzko jurisprudentzia aztertzeko.

15.- Autonomia Erkidegoei dagokie irakaskuntzako hizkuntza- sistema ezartzea. Ahalmen horren oinarri juridikoa, hizkuntza- normalkuntzari buruzko eskumenetan aurkitzen da. Eskumen horretaz baliatuz bi sistema desberdin ezarri dira:

Batetik, banaketa-sistema edo hizkuntza-ereduen sistema dago. Sistema hau hizkuntza aukeratzeko eskubidean oinarritzen da. Banaketa-sistema EAEn aplikatzen da, baita ere, modu partzial batean, Nafarroan eta Valentzian. Sistema honek ikasleak ikasgela desberdinetan banatzen ditu, "segregatzen" ditu, bakoitzaren hizkuntza- aukeraketaren arabera.
Bestetik, konjunzio-sistema edo eredu bakarraren sistema dago. Sistema honetan, haur hezkuntzaz gora ikasleak ez dira banatzen, denak ikasgela berdinetan aritzen dira. Kasu honetan hizkuntza biak irakaskuntza-hizkuntza bihurtzen dira. Sistema Katalunian eta Galizian aplikatzen da.
16.- Auzitegi Konstituzionalak baieztatu duenari jarraiki, Konstituzioak ez du eredu elebidun zehatzik inposatzen. Irakaskuntza-hizkuntza- aukeratzeko eskubidea, legez ezar daiteken aukera bat baino ez da. Hizkuntza- askatasunean oinarritzen den sistema, ezar daitezkeen ereduetatik bat da. Hizkuntza-eredu bakarra (Kataluniako konjunzio sistema), beste aukera bat da.

17.- Hizkuntza-arloa askatasun gisa hartzen badugu, banaketa-sistemak, teorian, ez du arazo konstituzionalik sortzen. Konjunzio sistemak, aldiz, hizkuntza-askatasunak mugatzen ditu, ikasleek edo gurasoek ez baitute hizkuntza ofizialen artean aukeratzerik. Hori horrela izanik, Auzitegi Konstituzionalak hizkuntza-askatasunari ezartzen zaion mugapenaren zilegitasuna aztertu zuen, honakoa adieraziz:


"este modelo de conjunción lingüística que inspira la ley de normalización lingüística del Parlamento de Cataluña, es constitucionalmente legítimo en cuanto responde a un propósito de integración y cohesión social en la Comunidad Autónoma" (AKE 337/1994, 10 ZO)

18.- Integrazioaren printzipioak zilegi bihurtzen du legegilearen aukera hori. Azpimarratu behar da hizkuntza-integrazioaren printzipioak babesa ematen diola hizkuntza-askatasunaren mugaketari. Hezkuntzaren helburua belaunaldi berriak gizartean aritzeko prestakuntza eskaintzea da. Gizartearen hizkuntza-ezaugarrietara egokitzeko prestakuntza eskaintzea, alegia. Hizkuntza ez normalizatuen kasuan, hezkuntza-sistemak helburu transformatzailea izan behar du, neurri berean hizkuntza- desberdintasunen orekatzailea bihurtu behar du. Irakaskuntza sistemak ikasleei bere lurraldeko hizkuntza propioan aritzeko prestaketa bermatu behar die. Kontaktuan dauden hizkuntzak ikastea, gizarteratze egokirako baldintza da.

19.- Konjunzio-sistema zilegi izanik, sistema hau eta banaketa-sistema, muga berdinen menpe geratzen dira. Zein da muga hori? hizkuntza ofizial bien ezagutza bermatzea. Baina helburu horrek ez du esan nahi hizkuntza-erabilera orekatua eskatzen denik. Hizkuntza ofizial bien ezagutza, sistemaren emaitza izan behar da, beraz hizkuntzen erabilera kurrikularraren neurria, ezagutza bermatzeko heinekoa izan beharko da. Ezagutzaren bermea, eskola-erabileraren neurria izango da.

20.- Edozelan ikaslearen giza nortasunaren garapenak badu hizkuntza-aurpegirik ere. Horri lotuz, honakoa baieztatu zuen Auzitegi Konstituzionalak:


"al determinar la utilización de la lengua propia como lengua docente, los poderes públicos deben ponderar aquella finalidad (la garantía del conocimiento) atendiendo tanto al proceso de formación de la personalidad de los estudiantes .. como a la progresividad inherente a la aplicación de dicha medida" (AKE 337/1994, 11 ZO)

21.- Hezkuntza- eskubidearen oinarria bere helburuetan datza. Konstituzioaren 27.2 artikuluaren arabera "hezkuntzaren objektua giza nortasunaren garapen osoa" da. Jurisprudentziari jarraiki artikuluak ez dio ikasleari bermatzen bere ama hizkuntzan hezituta izateko eskubiderik. Ikaslearen giza nortasunaren garapenaren bermeak muga materialak dakarzki, baina bereziki muga pedagogikoak. Giza nortasunaren garapenak pedagogia teknika egokiak abian jartzea eskatzen ditu. Hori da, hain zuzen ere, Auzitegi Konstituzionalak konjunzio sistemari ezarri dion muga. Batetik, hizkuntza ofizial bien ezagutza bermatzea eta, bestetik, hezkuntza- eskubidearen hizkuntza-edukia bermatzea. Auzitegiaren aburuz, hezkuntza- eskubidearen hizkuntza-edukia, eduki mugatua da. Bere jurisprudentziaren arabera, hezkuntza- eskubidea ez da kaltetzen irakaskuntza, hizkuntza ulergarri batez jasotzen bada. Beraz, hizkuntza oztopo ez denean eduki dozenteak transmititzeko hezkuntza- eskubidea ez da kaltetzen. Aldiz, hizkuntza arrazoi dela, transmisiorik gertatzen ez bada, hezkuntza- eskubidea kaltetzen da.

22.- Hezkuntzaren helburua ikasleon nortasunaren garapena izanik, euskara hizkuntza propiotzat duen lurraldeko irakaskuntza sistemak, euskararen ezagutzari bide eman behar dio. Hari horri jarraiki, esan daiteke ikasleon nortasunaren garapenak perspektiba kolektibo edo sozializatzailerik baduela. Euskal Herriko gizarte testuinguruan, ikasleei bermatu behar zaie bertako hizkuntza propioaren ezagutza. Ondorioz, hezkuntza- eskubidearen eduki linguistikoa mugatua izan arren, hizkuntza propioaren kontzeptuak hizkuntza-edukiez bete behar du irakaskuntza prozesua.

23.- EAEan irakaskuntzako hizkuntza-sistema hizkuntza-askatasunean oinarritzen da. Eskubide hori "legeak" aitortutako eskubidea da, baina ez da ezar daitekeen sistema bakarra. EAEko sistemak ikasleak banatzen ditu hizkuntza- aukeraketaren arabera. EAEko hezkuntza- sistemari begira jarrita, erreflexiorako gaia bihurtzen da hizkuntza-ereduetan oinarritzen den sistema eta euskararen ofizialtasunaren arteko bateragarritasuna. Ereduen sistema (banaketa-sistema), ez da sistema egokia euskararen ofizialtasunari lotzen zaizkion hezkuntza-eraginak bermatzeko. Gaur egun hainbat txosten tekniko ditugu eskuartean, Hezkuntza Sailak bultzatutakoak, Euskadiko Eskola Kontseiluak landutakoak, doktorego tesiak, bestelako ikerketak... Horiek bi gauza erakusten dizkigute:

Batetik, ereduen sistemak ez duela ikasleon euskalduntzea kasu guztietan bermatzen. Derrigorrezko hezkuntza bukatzen duten hainbat ikaslek ez dute euskara maila egokirik agertzen, bereziki A ereduaz baliatuz hezkuntza jaso dutenek.
Bestetik, ikasleon euskara ezagutza mailak ereduekin lotura estua izanik, beste hainbat faktorek ere eragina dute horretan; adibidez, kontextu soziolinguistikoa, familia eta lagunen hizkuntza- praktikak, hizkuntzekiko jarrerak, e.a.
24.- Sistema bera ez zaio euskararen ofizialtasunari egokitzen, ezta hizkuntza- integrazio printzipioari ere. Gerta ezin daitekeena da, hezkuntza- sistemaren eraginez bi hizkuntza-komunitate identifikatzea, euskalduna eta euskararik ez dakiena, bien artean hizkuntza-hesi bat ezarriz. Hezkuntza- sistemaren izaera integratzailea, nabarmenagoa eta eraginkorragoa bihurtu behar da. Hori banaketa-sistema gainditzearen bidetik lor daiteke.

25.- Banaketa-sistemak lege oinarria du. Euskararen Normalkuntza Legea eta Eskola Publikoari buruzko Legeak, indar desberdinez bada ere, banaketa-sistemaren oinarri juridikoak ezarri dituzte. Hizkuntza-ereduen artikulazio juridikoa Erregelamenduz ezarri den arren, legeak hizkuntza dozentea aukeratzeko eskubidea aitortu du (15.1 ENL eta 12.1 EPL). Eskubidea legez aitortu den neurrian, Administrazioa behartuta dago euskarazko eta gaztelerazko irakaskuntza eskaintzera. Eskola Publikoari buruzko Legeak hizkuntza-eredu klasikoak mantentzen ditu formalki, baina Jaurlaritzaren aldeko bidalketa jaso du, hizkuntza-ereduak birdefinitu ditzan (20.1 art). Legeko 10. Xedapen Gehigarriak, A, B eta D ereduak aipatu ditu.

26.- Indarreko araubideari begira, bi ondorio azpimarra daitezke:

a- Eredu bakarra ezartzeko lege-aldaketa behar da, hizkuntza aukeratzeko eskubidea lege bidez aitortu delako.
b- Eskola Publikoari buruzko Legeak indarrean ditugun ereduak aldatzearen / moldatzearen aldeko norabidea agertzen du. Hori gauzatzeko Jaurlaritzaren aldeko bidalketa bat jaso da (ereduak Dekretuz arau ditzan). Horrek muga juridiko nagusi batekin topo egingo du beti, Legeak aitortutako hizkuntza aukeratzeko eskubidearekin. Hots, Dekretu bidez ez dago erabat hausterik edo desitxuratzerik legez aitortutako eskubidea (irakaskuntza hizkuntza aukeratzeko eskubidea alegia).

(KONTSEILUKO AHOLKU TALDE JURIDIKOA)

http://www.erabili.com/zer_berri/muinetik/1164619178